بیماری تب برفکی (FMD) یک عفونت بسیار مسری در حیوانات زوج سمی است.
هدف این مقاله شناسایی شکافهای موجود در دادههای مورد نیاز برای پیشگیری و تقویت اقدامات کنترلی مناسب برای این بیماری است.
سازمان جهانی بهداشت دام (WOAH)، سازمان بهداشت جهانی (WHO) و مؤسسه سلطنتی روابط بینالمللی ( Chatham House) در حال حاضر برای بهبود مدیریت این بیماری در حال تلاش و تحقیق هستند.
اولین قدم در نقشه راه ایمنی زیستی، دقت و جستجو در آزمایشگاه ها:
یک گروه فنی متشکل از ۱۵ نفر از متخصصان تشکیل شد تا چهارچوبی برای مدیریت ریسک بیولوژیکی (BRM)این ویروس را تعیین کنند.
هدف این گروه، پشتیبانی از اصول مدیریت ریسک بیولوژیکی در آزمایشگاهها و بهبود ایمنی زیستی و پایداری عملکردی آنها بود.
برای دستیابی به این هدف، یک گروه تحلیل شکافی (Gap Analysis) انجام دادند تا نقاط ضعف جهت بهبود در کارشناسایی و مقابله با عوامل بیماریزا را شناسایی کنند.
این بررسی شامل تمام مراحل مرتبط با فعالیتهای آزمایشگاهی و تحقیقاتی بود، از جمله:
- دریافت و پردازش نمونهها
- انجام آزمایشهای تشخیصی
- کار با مدلهای حیوانی
- آمادهسازی و پردازش بافتها
- کالبدگشایی
- کشت و نگهداری عوامل بیماریزا
- ذخیرهسازی نمونهها
- دفع زبالههای بیولوژیکی
- و روشهای ضدعفونی و غیرفعالسازی
برای گردآوری دادهها، اعضای گروه منابع مختلف را بررسی کردند؛
خلاصه شواهد و شکافهای بالقوه در ایمنی زیستی به پنج بخش اصلی تقسیم شد:
1- مسیر تلقیح/راههای انتقال
2- دوز عفونی
3- عفونتهای آزمایشگاهی
4- استراتژیهای ضدعفونی و رفع آلودگی
ویژگیهای کلی
بیماری تب برفکی یک بیماری ویروسی بسیار مسری است که توسط ویروس تب برفکی متعلق به خانواده پیکورناویریده ( یک ویروس RNA تک رشتهای) ایجاد میشود.
بیماری تب برفکی در درجه اول، حیوانات زوج سم را آلوده میکند و از طریق آئروسلها و قطرات، به طور غیرمستقیم یا تماس مستقیم قابل انتقال است.
هفت سروتیپ متمایز ایمونولوژیکی برای ویروس تب برفکی وجود دارد. در آسیا چهار سروتیپ (O، A، Asia-1 و C، که سه سروتیپ قبلی غالب هستند) و آمریکای جنوبی تنها سه سروتیپ وجود دارد.
ویروس تب برفکی در سال 1330 در ایران شناسائی شد. و در حال حاضر سروتیپ های شناسائی شده به شرح زیر میباشند:
- A/Asia/ A 05/ Far 11
- A/Asia/A G7
- O/ME-SA/ Panasia 2/ Ant 10
- Asia 1 / Asia/ Sind 08
انتقال ویروس:
رایجترین مکانیسم انتشار FMDV از طریق تماس مستقیم از حیوان به حیوان است که با رسوب قطرات یا آئروسلها در دستگاه تنفسی یا با انتقال مکانیکی ویروس از حیوانات آلوده به حیوانات حساس و متعاقباً ورود ویروس از طریق بریدگیها یا خراشهای پوست یا مخاط، آغاز میشود.
انتقال ویروس همچنین ممکن است به طور غیرمستقیم از طریق هر سطح یا محصول آلوده رخ دهد.
گاوها اغلب به عنوان میزبانهای مرتبط در نظر گرفته میشوند و در بین دامهای اهلی، بهترین گونههای مورد مطالعه هستند.
این ویروس به دلیل اینکه میتواند در محیط بدون میزبان حیوانی زنده بماند، بسیار بیماریزا محسوب میشود.
مخازن بالقوۀ ویروس شامل مدفوع و ترشحات دامهای آلوده و اشیاء بیجان آلوده هستند.
انسانهایی که به عنوان ناقل عمل میکنند نیز میتوانند در گسترش این بیماری، نقش حیاتی داشته باشند.
در صورت درگیری شدید حیوانات، ویروس از طریق باد نیز بین دامداریهای نزدیک به هم، پخش میشود.
انسانها میتوانند ویروس تب برفکی را از طریق وسایل آلوده (مثلاً از طریق لباس و کفش آلوده) به حیوانات حساس منتقل کنند.
معمولاً در بسیاری از مراکز، هنگام جابجایی حیوانات آلوده به ویروس تب برفکی، از هیچ وسیله حفاظت فردی استفاده نمیشود.
شواهدی وجود دارد که نشان میدهد اقدامات بهداشتی مانند تعویض لباس و کفش، شستن دست یا دوش گرفتن از انتقال ویروس تب برفکی به سایر حیوانات جلوگیری میکند.
همچنین نشان داده شده است که ویروس میتواند تا 24 تا 48 ساعت در بینی افرادی که با حیوانات آلوده سروکار دارند، زنده بماند.
وضعیت محلی/ملی تب برفکی
استانداردهای ایمنی زیستی باید متناسب با وضعیت بیماری در کشور یا منطقه باشند.
استانداردهای حداقلی مدیریت ریسک زیستی، برای آزمایشگاههایی که با ویروس تب برفکی سروکار دارند، بسته به وضعیت محلی/ملی درگیری با ویروس، بین چهار سطح ریسک زیستی تمایز قائل میشوند.
دستورالعملهایی برای آزمایشگاههای سطح D و سطح C منتشر شده است:
رده A: آزمایشگاههای تشخیصی عمومی در کشورهای بومی تب برفکی.
رده B: آزمایشگاههایی که با تب برفکی عفونی در کشورهای بومی تب برفکی کار میکنند.
رده C: آزمایشگاههایی که در چهارچوب یک طرح ملی اضطراری در کشورهای عاری از تب برفکی، تحقیقات تشخیصی برای تب برفکی انجام میدهند.
رده D: آزمایشگاههای مرجع (بینالمللی) تب برفکی که با تب برفکی عفونی در کشورهای عاری از تب برفکی کار میکنند.
درمان و پیشگیری:
پیشگیری و کنترل تب برفکی در کشورهای بومی، از طریق واکسیناسیون انجام میشود.
واکسن باید در برابر سروتیپ و زیرگروه عامل شیوع مؤثر باشد، زیرا 7 نوع شناخته شده و بیش از 60 زیرگروه از ویروس تب برفکی وجود دارد.
مصونیت در برابر یک نوع، حیوان را در برابر انواع یا زیرگروههای دیگر محافظت نمیکند.
در کشورهایی که شیوع و درگیری تب برفکی زیاد و پیچیده است، میتوان از کشتار و واکسیناسیون حلقوی برای ریشهکنی بیماری استفاده کرد.
ضد عفونی
با توجه به حساسیت ویروس تب برفکی به تغییرات pH ، استفاده از محلولهای ضد عفونی کننده اسیدی و بازی ضعیف موجب کاهش بار تجمعی ویروس شده و از شیوع آن میکاهد.
استفاده از آب آهک، اسید سیتریک، سود ۲%، پتاسیم پراکسی مونو سولفات ۲۱% برای ضد عفونی کردن سطوح آلوده مناسب هستند.
واکسیناسیون
در اغلب موارد، واکسیناسیون یکی از پایههای اصلی کنترل این بیماری است.
با این حال، استراتژیهای واکسیناسیون بسته به سروتیپ و منطقه آلوده متفاوت هستند و جایگزین بهداشت و اصول امنیت زیستی نیستند.
پایش و تشخیص زودهنگام
با توجه به اینکه ویروس تب برفکی قبل از بروزعلائم در دام آلوده، قابلیت انتقال به دام سالم را دارد، پایش دائمی سلامت دامها، دقت درمشاهده لنگش یا تاولهای دهان و پا، و اطلاع سریع به دامپزشک در کنترل شیوع بیماری اهمیت دارد.
قرنطینه دامهای جدید
قرنطینهی حیوانات تازه خریداریشده، خطر انتقال تب برفکی را کاهش میدهد.
کاهش استرس و تقویت ایمنی
تغذیه مناسب ومدیریت بهینه گله، مقاومت بدن دام را در برابر بیماریها افزایش میدهد.
روشهای پیشگیری در سطح مزرعه برای تامین امنیت زیستی:
کنترل ورود و خروج
محدود کردن ورود افراد، بازدیدکنندگان، وسایل نقلیه و تجهیزات؛ استفاده از حوضچههای ضدعفونی برای کفش و خودرو
نظافت و ضدعفونی
تمیز کردن و ضدعفونی منظم جایگاهها ، آخورها و تجهیزات، به خصوص پس از جابهجایی دامها
مدیریت تردد
تفکیک مسیرهای رفتوآمد خوراک، کود و دامها
کنترل محیط و ناقلان
کنترل جوندگان، پرندگان و حشرات
مدیریت خوراک، شیر و کود بهویژه در مزارع گاو شیری
حملونقل و نگهداری شیر خام باید با دقت انجام شود. همانگونه که یک مطالعه علمی در تایلند نشان داد که جابهجایی شیر خام میتواند مسیر انتقال ویروس باشد.
روشهای پیشگیری در سطح منطقه برای تامین امنیت زیستی:
محدودیت منطقهای و حرکتی
در زمان شیوع تب برفکی، محدود کردن حرکت دامها و محصولات دامی برای جلوگیری از گسترش بیماری حیاتی است.
برنامهریزی و بازبینی بهداشت زیستی
داشتن برنامهی مکتوب و بهروز برای بررسی وضعیت بهداشت مزارع منطقه، حتی در زمان عدم بروز بیماری ضروری است.
آموزش و فرهنگسازی
کارکنان مجموعه باید اصول حفظ امنیت زیستی مانند تعویض چکمه، ضدعفونی کردن تجهیزات و وسایل نقلیه و کنترل رفت و آمد مراجعین را رعایت کنند.
هماهنگی میان مزارع
برای کنترل منطقهای یک بیماری فراگیر مثل تب برفکی، همکاری میان مزارع، دامپزشکان و سازمان و دامپزشکی ضروری است.
واکسیناسیون تب برفکی در دامها
واکسن تب برفکی یکی از مؤثرترین ابزارها برای کنترل و کاهش شدت بیماری است. انتخاب واکسن مناسب باید بر اساس سروتیپهای شایع در منطقه انجام شود.
تشخیص:
روشهای آزمایشگاهی برای تشخیص FMD شامل: تشخیص آنتیژن، سنجش ایمونوسوربنت متصل به آنزیم (ELISA)، جداسازی/شناسایی ویروس و واکنش زنجیرهای پلیمراز در زمان واقعی (RT-PCR) است.
جداسازی ویروس به طور معمول برای اهداف تشخیصی انجام نمیشود، با این حال، ممکن است برای اهداف انتخاب/تطبیق واکسن مورد نیاز باشد.
تمام مراحل خرد کردن بافت در مراحل اولیه فرآیند تشخیصی باید در یک کابینت ایمنی بیولوژیکی انجام شود تا انتشار آئروسلها به حداقل برسد.
حساسیت انسان و عفونتهای اکتسابی از آزمایشگاه
حساسیت انسان به ویروس تب برفکی سالهاست که مورد بحث قرار گرفته است؛ با این حال، این ویروس در بیش از 40 مورد انسانی جدا و تایپ شده است (نوع O، و به دنبال آن نوع C و به ندرت A).
عفونت تب برفکی در انسان نادر به نظر میرسد و عوامل مستعد کننده، از جمله نزدیکی به دام، زخمها و شدت بالای مواجهه، نقش مهمی در شروع علائم بالینی دارند.
ضدعفونی و رفع آلودگی
شیمیایی
ویروس تب برفکی (FMDV) به شرایط pH اسیدی و قلیایی حساس است.
NaOH یا کربنات سدیم (Na2CO3) یا سایر روشهای قلیایی در pH 12 به مدت حداقل 10 ساعت برای غیرفعال کردن FMDV کافی است.
ضدعفونیکنندههای شیمیایی توصیهشده شامل 4% کربنات سدیم ، سود سوزآور (NaOH)، اسید سیتریک، فرمالدئید یا معادل آن با سایر آلدئیدها(به عنوان مثال گلوتارآلدئید) هستند.
در مطالعهای نشان داده شده است که ویروس FMDV خشک شده روی سطوح فولادی و پلاستیکی و قرار گرفتن در معرض 1000 ppm هیپوکلریت سدیم و 1٪ اسید سیتریک به طور کامل غیرفعال شده است.
حرارتی و اتوکلاو
ویروس تب برفکی به گرما حساس است. مطالعات متعددی غیرفعالسازی حرارتی این ویروس را بررسی کردهاند.
قرار دادن مواد در معرض دمای 100 درجه سانتیگراد به مدت 1 ساعت یا اثر حرارتی معادل آن برای غیرفعال کردن FMDV کافی است، به طوری که هیچ عفونت باقی ماندهای قابل تشخیص نیست.
استریل کردن با بخار با استفاده از اتوکلاو حداقل 115 درجه سانتیگراد به مدت 30 دقیقه نیز برای زبالههای جامد و مایع مؤثر است.
رفع آلودگی گازی
مراکز و آزمایشگاههای حیوانات که در آنها کار بر روی FMDV انجام میشود، معمولاً قبل از تعمیر و نگهداری یا از رده خارج کردن، با رفع آلودگی گازی ضدعفونی میشوند.
فرمالدئید برای چندین دهه روش انتخابی برای رفع آلودگی اتاق و تجهیزات بوده است .
مسیر انتقال از طریق بینی انسان در شرایط آزمایشگاهی
تنها یک مورد از انتقال ویروس تب برفکی از طریق بینی انسان از انسانهای آلوده به حیوانات غیرآلوده توسط سلرز و همکارانش در شرایط آزمایشگاهی ثبت شده است.
شایان ذکر است که این یک عفونت مصنوعی بود که در آن کارکنان در معرض ویروس تب برفکی به مدت 30 ثانیه در سوراخهای بینی حیوانات عطسه و سرفه کردند تا عفونت ایجاد شود و احتمال وقوع آن در شرایط طبیعی را به طور قابل توجهی کاهش دهد.
هیچ مدرکی مبنی بر عفونت حیوانات حساس توسط انسان پس از کار آزمایشگاهی با ویروس تب برفکی وجود ندارد.
اقدامات سازمانی
دستورالعملهای EU-FMD و بسیاری از مراکز، دوره قرنطینه ۳ تا ۵ روزه را پس از کاربا ویروس در آزمایشگاه توصیه می کنند.
جمع بندی
تب برفکی همچنان یکی از بزرگترین چالشها برای صنعت گاو شیری و گوشتی و در سراسر جهان و ایران است.
اگرچه واکسن و روشهای درمانی برای تب برفکی وجود دارند، اما هیچیک جایگزین اهمیت و نقش بنیادی رعایت اصول بهداشت و امنیت زیستی را ندارند.
لذا پیشگیری از ورود بیماری و جلوگیری از گسترش داخلی در مزارع گاو گوشتی و شیری ضروری است.
یک نقص کوچک در دستورالعمل های بهداشتی میتواند باعث ورود بیماری شده و سلامت و کارایی گله را تهدید کرده و به خسارات مالی گسترده منجر شود.
با اجرای دقیق بهداشت و اصول امنیت زیستی در گله، پایش مداوم و واکنش سریع، میتوان خطر ورود یا گسترش تب برفکی را به میزان قابل توجهی کاهش داد و از سلامت دام، تولید پایدار و وضعیت سودآوری تجاری مزارع محافظت کرد.
کنترل تب برفکی با چالشهایی مثل تنوع ژنتیکی ویروس، حاملهای بدون علامت و محدودیت منابع در کشورهای در حال توسعه مواجه است.
استفاده مداوم از ضدعفونی کننده مناسب و تقویت سیستم ایمنی حیوان با خوراک مناسب از راه های موثر و مهم در پیشگیری ارز ابتلا به این ویروس است..
